Kamila Brodowska, mgr pielęgniarstwa oraz specjalistka pielęgniarstwa anestezjologicznego i intensywnej opieki, w trakcie specjalizacji chirurgicznej. Pracuje w SP ZOZ Opolskim Centrum Onkologii im. prof. Tadeusza Koszarowskiego w Opolu – Oddział Onkologii Ginekologicznej oraz współpracuje z SP ZOZ MSWiA w Opolu – Oddział Anestezjologii i Intensywnej Terapii.
Infekcje układu moczowego są poważnym problemem klinicznym. W Polsce ocenia się, że zakażenia układu moczowego klasyfikują się na drugim miejscu, zaraz po infekcjach układu oddechowego. Warto zwrócić szczególną uwagę na ten problem ze względu na możliwość częstych nawrotów i powikłań.
W warunkach prawidłowych mocz w drogach moczowych jest jałowy. Drobnoustroje, zwykle niepowodujące zakażeń dróg moczowych, mogą występować w dolnej części cewki moczowej. W warunkach pozaszpitalnych typowym pierwszym etapem zakażenia jest kolonizacja okolicy ujścia cewki moczowej, następnie drobnoustroje przedostają się drogą wstępującą z cewki moczowej do pęcherza moczowego. Ze względu na bliskie sąsiedztwo ujścia pochwy, odbytnicy i ujścia cewki moczowej ryzyko zakażenia u kobiet jest wielokrotnie większe niż u mężczyzn. W każdym przypadku zakażeń układu moczowego należy brać pod uwagę możliwość rozszerzenia się zakażenia na gruczoł krokowy i najądrze. Warto zauważyć, że u osób ze sprawnymi mechanizmami obronnymi, infekcja kończy się zazwyczaj na wysokości pęcherza moczowego. Prawdopodobieństwo zakażenia górnego odcinka dróg moczowych rośnie wraz z czasem pozostawania bakterii w pęcherzu moczowym. U pacjentów z ostrym zapaleniem pęcherza w 15–50% przypadków rozwija się odmiedniczkowe zapalenie nerek, z kolei u 12% tych pacjentów pojawia się później bakteriemia
czyli, bakteryjne zakażenie krwi. Szacuje się, że zakażenia układu moczowego stanowią ok. 10–20% wszystkich zakażeń pozaszpitalnych oraz ok. 40–50% zakażeń szpitalnych, a także są częstą przyczyną wypisywania leków przeciwbakteryjnych. W skali świata odnotowuje się szacunkowo 150 milionów przypadków zakażeń układu moczowego rocznie. W związku z tym olbrzymie znaczenie ma odpowiednie leczenie, które może przyczynić się do zmniejszenia wskaźnika zachorowań oraz obniżenia kosztów leczenia. Literatura medyczna podaje odmienne klasyfikacje zakażenia układu moczowego, jednak głównym kryterium jest lokalizacja anatomiczna zakażenia oraz jego przebieg (powikłany, niepowikłany, nawracający, objawowy, bezobjawowy). Skupiając uwagę na anatomicznej lokalizacji wyróżniamy infekcje, które obejmują nerki i moczowody (górne drogi moczowe) oraz cewkę moczową i pęcherz moczowy (dolne drogi moczowe). Zakażenia układu moczowego przyczyniają się do powstania wielu przykrych objawów, które wymagają rozpoznania i odpowiedniego leczenia. Obraz kliniczny infekcji układu moczowego jest bardzo zróżnicowany: od bezobjawowego bakteriomoczu do ciężkiej urosepsy. Problem zaostrza się szczególnie u osób odwodnionych i przyjmujących zmniejszoną ilość płynów. U tych osób dochodzi do zagęszczenia moczu, wytrącania się kryształów drażniących nabłonek pęcherza, a w przypadku pacjentów z urosotmią kryształki mogą osadzać się na skórze wokół stomii. Do miejscowych objawów występujących w zakażeniu dolnego odcinka dróg moczowych (zapalenie pęcherza) należą: dysuria (bolesne oddawanie moczu z uczuciem pieczenia w cewce moczowej), częstomocz, nykturia (częste oddawanie moczu w nocy), nietrzymanie moczu, stałe parcie na pęcherz i mimowolne oddawanie moczu (głównie u starszych kobiet z wypadaniem macicy), nieprzyjemny zapach moczu, niekiedy krwiomocz oraz jego zmętnienie. Jeżeli zakażenie obejmuje górny odcinek, występują również objawy ogólne: gorączka, dreszcze, bóle w okolicy lędźwiowej i ból brzucha, nudności, wymioty, bóle głowy, zmniejszenie ilości wydalanego moczu lub jego nieobecność. Dodatkowym objawem jest również bolesność okolicy lędźwiowej na wstrząsanie, czyli tzw. „objaw Goldflama”. W przypadku wymienionych wyżej objawów zaleca się pilny kontakt z lekarzem POZ. W przypadku podejrzenia infekcji bez ewidentnych objawów, zaleca się pacjentom wykonanie badania ogólnego moczu oraz badań laboratoryjnych krwi – tzw. paneli nerkowych, morfologii, CRP i prokalcytoniny oraz jonogramu. W przypadku pacjentów nefrostomijnych i urostominych, którzy mają zachowane tylko górne drogi moczowe, zwraca się szczególną uwagę na jakość i ilość wydalanego moczu.
Do objawów infekcji urostomijnej i nefrostomijnej zaliczamy:
• zmniejszoną ilość wydalanego moczu;
• zatrzymanie moczu;
• dolegliwości bólowe w okolicy lędźwiowej;
• ostry, nieprzyjemny zapach moczu (niektóre pokarmy mogą zmieniać zapach moczu, np.: szparagi, ryby, cebula, czosnek, niektóre przyprawy, a także część przyjmowanych leków i antybiotyków);
• zmiana koloru moczu, zmętnienie moczu, obecność krwinek czerwonych, (pamiętaj! – buraki,czerwone owoce i czerwone napoje zmieniają kolor moczu. Po transfuzji krwi też możesz mieć lekko zaróżowiony mocz. Część przyjmowanych leków i antybiotyków może także zmieniać jego kolor);
• pojawienie się śluzu (w przypadku urostomi wyłonionej metodą Brickera, śluz jest fizjologią stomii i jest zupełnie naturalnym zjawiskiem. Jasny i klejący śluz produkowany jest przez błonę śluzową jelita. Pojawienie się śluzu w worku można błędnie zinterpretować jako pojawienie się infekcji choć w rzeczywistości tak nie jest. W indywidualnych przypadkach, aby ograniczyć pojawianie się śluzu zaleca się pacjentom suplementację witaminy C w dużych dawkach);
• stany podgorączkowe;
• nudności, wymioty;
• bóle głowy, bóle w okolicy lędźwiowej i bóle brzucha;
• przy nefrostomii zaczerwienienie i obrzęk miejsca jej wyłonienia.
W przypadku wystąpienia takich objawów i nagłego pogorszenia stanu zdrowia, zaleca się jak najszybszy kontakt z lekarzem POZ, Izbą Przyjęć ośrodka leczniczego, w którym jest odział urologiczny lub też konsultację z lekarzem specjalistą lub pielęgniarka stomijną, którzy udzielą dalszych wskazówek. U pacjentów z urostomią i nefrostomią istotna wydaje się być szeroko rozumiana profilaktyka niefarmakologiczna oraz edukacja, zarówno pacjentów, jak opiekunów w zakresie wdrożenia właściwych nawyków higienicznych, systematycznego obserwowania i kontrolowania wydalanego moczu, oceny miejsca wyłonionej urostomii czy nefrostomii, regularnych zmian opatrunków w okolicy wyłonionej nefrostomii.
Zalecana profilaktyka:
• stosowanie preparatów z żurawiny, ponieważ sok z żurawiny, często zalecany jest w profilaktyce zakażeń układu moczowego z uwagi na to, że obniża pH moczu;
• stosowanie probiotyków wpływających na florę bakteryjną przewodu pokarmowego, zarówno wybiórczo, jak i w skojarzeniu z antybiotykiem, ponieważ wydają się one skuteczne w profilaktyce zakażeń układu moczowego, co jest potwierdzone badaniami klinicznymi;
• stosowanie witaminy C, która wykazuje znaczące działanie zakwaszające, choć jednocześnie wpływa na tworzenie się złogów szczawianu wapnia, co może ograniczać jej kliniczne zastosowanie w profilaktyce zakażeń układu moczowego;
• poznanie podstawowych zasad aseptyki i antyseptyki w przypadku samodzielnej zmiany opatrunków;
• spożywanie klarownych płynów (min. 2,5 l/dobę), co ma na celu zwiększenie produkcji moczu i ułatwienie ewakuacji ewentualnych skrzepów krwi z nerki w przypadku wyłonienia nefrostomii. Zwiększona ilość płynów zmniejsza także prawdopodobieństwo odkładania się kamienia na cewniku nefrostomijnym;
• zmienianie worka do zbiórki moczu (urostomijnego czy urologicznego) raz na dobę oraz dbanie o to, aby nie doprowadzić do jego przepełnienia, opróżniając go wtedy, gdy jest on zapełniony maksymalnie do 2/3 pojemności;
• dbanie o regularne wypróżnienia, spożywanie lekkostrawnych pokarmów bogatych w dużą ilość błonnika;
• unikanie spożywania alkoholu, kawy, mleka, owoców cytrusowych oraz ostrych przypraw w celu odciążenia układu moczowego;
• niedopuszczalne jest w przypadku nefrostomii, szarpanie za dren, naciąganie go oraz zaginanie, ponieważ czynności te mogą doprowadzić do wypadnięcia drenu lub do jego niedrożności.
Podjęcie trudu wszelkich działań profilaktycznych ze strony pacjenta, a także jego rodziny przyniesie wymierne korzyści i nie doprowadzi, w wyniku zaniedbań, do powikłań ze strony układu moczowego.
